Door kunsthistoricus van de zintuigen Dr. Caro Verbeek
‘In a chosen space. We are standing naked in the main entrance of the Museum facing each other. The public entering the Museum has to pass sideways through the small space between us. Each person passing has to choose which one of us to face’.
Met deze woorden omschreef Marina Abramović de omstandigheden voor de performance Imponderabilia, die voor het eerst werd uitgevoerd in de Galleria Communale d’Arte Moderna te Bologna in 1977 en die zij samen uitvoerde met Ulay (1943-2020). Die performance ging als volgt in zijn werk:
Nog voor binnenkomst stuit de bezoeker op een enorme barrière. Een fysieke drempel is vervangen door een mentaal obstakel: twee lichamen die net voldoende doorgang bieden om zijwaarts te passeren. De grootse moeilijkheidfactor wordt bepaald door het ontbreken van hun kleding. Het kunstenaarsduo Ulay-Abramović staat naakt in de smalle deuropening; zij met haar rug tegen de rechterpost, hij tegen de linker-. Ze kijken elkaar onophoudelijk aan. Hun blikken lijken de ledige ruimte op te vullen met een vaste ondoordringbare substantie waar je niet in terecht wilt komen. Eenmaal binnen wordt de bezoeker geconfronteerd met een uitspraak op de tegenoverliggende muur:
‘Imponderables. Such imponderable human factors as one’s aesthetic sensitivity/ the overriding importance of imponderables in determining human conduct’.
Deze zin maakt duidelijk dat het eigenlijke kunstwerk niet de aanwezige lichamen van twee kunstenaars zijn, en zelfs niet de situatie, maar de gedragingen en reacties van het publiek.
De lokale politie maakt ten slotte een einde aan de performance. Volgens hen overtreden zij een wet doordat zij op een drempel staan en zich nog net in de openbare ruimte exhibitioneren. Maar op dat moment zijn er al honderden mensen naar binnen gegaan.
Wat telt?
Recht tegenover de ingang waar Ulay en Abramović staan, is een verborgen camera gemonteerd om van de performance een document te kunnen maken. Alle reacties zijn daardoor vastgelegd. Ik besloot te turven, tellen en te analyseren.
Op de compilatie zijn 323 passerende mensen te zien; 141 vrouwen en 182 mannen. Ieder van hen wordt geconfronteerd met de keuze of ze richting het mannelijk of het vrouwelijk lichaam zullen passeren, waarbij het andere lichaam overigens ook duidelijk voelbaar blijft. De voorspelling dat de meerderheid, zowel mannen als vrouwen met hun lichaam richting Abramović zouden passeren, blijkt te kloppen. 216 van de 323 mensen maken deze keuze. Opvallend is dat relatief meer vrouwen zich op Ulay richten, namelijk 40 procent. Bij de mannen is dit minder dan 30 procent. Je kan dus stellen dat maar liefst 40 procent van de vrouwen voor het tegenovergestelde geslacht kiest, tegenover 70 procent van de mannen.
Unieke reacties
Hoewel aanraking van beide naakten niet te voorkomen is, proberen de meeste mensen zich toch zo klein mogelijk te maken, hun handen dicht bij zich te houden, en snel door te lopen.Ook waren er een aantal unieke reacties (in de zin dat ze maar een enkele keer voorkwamen). Op de videobeelden zijn door de glazen wand heen mensen te zien die heen en weer blijven lopen en kijken, maar die de grote stap niet durven te zetten. Een oudere vrouw met een wandelstok die minutenlang twijfelt, perst zich uiteindelijk tussen de twee reuzen door en hapt naar adem, waardoor het lijkt alsof ze zich als een klein kind laaft aan de tepel van Abramovic.
En mijn favoriet: een man omzeilt de lastige keuze door géén kant te kiezen, maar stug rechtdoor te lopen. Hij komt klem te zitten en is nog langer opgezadeld met een situatie die hij duidelijk niet op prijs stelt. Als hij zich uiteindelijk uit zijn benarde positie weet te ontworstelen, blijft zijn rugzak steken. Hij maakt zich snel uit de voeten zodra hij eindelijk loskomt.
Slechts paar mensen voelt zich ongegeneerd genoeg (of ze proberen dat geforceerd te demonstreren) om uit vrije wil, en heel bewust een van de kunstenaars aan te raken. Dit blijft beperkt tot mannen die de schouder van Ulay vastpakken en vrouwen die de schouder van Abramović beroeren. Een dappere vrouw zoent de kunstenares tijdens het voorbijgaan op haar wang. Mogelijk is zij een bekende? En ook opvallend: oogcontact, of zelfs het richten van de blik op een ander deel van het lichaam wordt angstvallig vermeden. Slechts twee mannen houden hun blik in het voorbijgaan op de borsten van Marina gericht. Het dragen van een zonnebril maakt dit uiteraard gemakkelijker.
Hoewel de meerderheid zich zo veel mogelijk aan het gegeven van de – toch best aantrekkelijke – bloteriken probeert te onttrekken, zijn er vier mensen die het erotische aspect niet negeren en het zelfs lijken uit te buiten. Dit komt overeen met ongeveer twee procent van het publiek. Het meest opvallend is een vrouw die zich meester van de situatie probeert te maken, door zich ietwat flirterig te gedragen. Zeer langzaam en met haar ogen die van de kunstenaar doorborend (ze zijn ongeveer even lang), strijkt ze haar lijf langs Ulay, waarna ze nog eens achterom kijkt om vervolgens zeer elegant weg te schrijden, alsof ze wil laten zien dat de rollen zijn omgedraaid en niemand haar een ongewenst gevoel kan opdringen. Aan de andere kant lijkt een man zich bewust iets langer tegen het lijf van Abramović aan te schurken. Hij zakt door zijn knieën, waardoor hun borsten elkaar precies raken. Doordat de microfoon van de camera te ver verwijderd is van de passerende mensen, is het lastig te achterhalen wat de mensen zeggen die duidelijk zichtbaar het woord tot een van beiden richtten. ‘Scusi’ kan de liplezende toeschouwer opmaken uit de bewegende mond van een man die blijft haken en langer dan de gemiddelde twee seconden contact heeft.
Ongeschreven regels en onzichtbare grenzen
Ieder mens wordt omgeven door een onzichtbare persoonlijke ruimte die in dienst van de privacy niet overschreden dient te worden. Alleen publieke situaties waarin mensen gedwongen worden dicht op elkaar te staan, zoals in het openbaar vervoer of tijdens een druk bezocht concert, rechtvaardigen het overtreden van deze grens, overigens niet altijd zonder een gevoel van onbehagen op te roepen. Te dicht in de buurt komen terwijl de aanwezige ruimte een andere optie toestaat, is een regelrecht taboe. Ook naaktheid in een openbare ruimte wordt als ongepast ervaren, tenzij er sprake is van specifieke condities. Een ervan is het collectieve karakter, oftewel het feit dat niemand kleding draagt. Een tweede rechtvaardiging voor het tonen van het ontblote lichaam, waarbij de eerste conditie geen voorwaarde hoeft te zijn, is de noodzaak ertoe, dan wel praktisch (het doktersbezoek, de sauna, de massage), dan wel mentaal (het naaktstrand). Maar zelfs wanneer er consensus is in een bepaalde situatie over naaktheid in de openbare ruimte, dan zal men doorgaans voorkomen om het naakte lichaam van de ander aan te raken (behalve bij de orgie). Van al deze ongeschreven condities is iedereen binnen een cultuur doordrongen. Met hun performance overtreden Ulay en Abramović bewust een aantal geschreven en ongeschreven regels van gepast gedrag in de openbare ruimte. Ten eerste is iedereen gekleed, behalve zij. Ten tweede tonen zij hun naaktheid in de openbare ruimte zonder enige ‘noodzaak’. Maar ook de bezoeker overtreedt vrijwillig een regel. Hij of zij wordt niet gedwongen de onzichtbare persoonlijke ruimte van de kunstenaars te betreden. Hoewel de bezoekers van de performance van te voren niet op de hoogte zijn gesteld van de taboedoorbrekende actie en ‘onwetend’ aankomen, blijft de keuze om weg te gaan vrij. Wie weet hoeveel mensen rechtsomkeert hebben gemaakt? Om de tocht naar het museum toch de moeite waard te maken en de daaruit voortvloeiende geanticipeerde kunstbeleving niet te ontberen, zal hij of zij de stap wellicht toch eerder wagen. Mensen zijn in de veronderstelling dat de daadwerkelijke tentoonstelling zich achter de drempel bevindt en dat de ‘beloning’ dus nog volgt. Bovendien ziet een ieder zijn voorganger hetzelfde doen. Door de onophoudelijk stroom van bezoekers, genieten zij een zekere anonimiteit in de massa.
De betreder kiest dan wel zelf voor ongeaccepteerd gedrag, wat weliswaar door de kunstenaars wordt goedgekeurd, maar door de conditionerende omstandigheden desalniettemin ongepast is en daardoor erg onwennig, zelfs onprettig aanvoelt. Bij de gedwongen beroering van het naakte lichaam in het openbaar, transformeert aantrekkelijkheid mogelijk in afstotelijkheid of ongemak.
En dan is nog niet eens duidelijk waarom mensen een bepaalde kant besluiten op te draaien. Willen mannen Ulay niet beledigen en keren ze zich daarom naar hem? Gaat het – zoals mijn studenten vermoedden – over lengte (lange mensen kiezen lange mensen etc)? Zijn mensen op zoek naar een sensuele ervaring? Er vinden talloze micro-beslissingen plaats vlak voor iemand passeert. Rn het is bijna onmogelijk de vinger daarop te leggen.
De ‘andere’ zintuigen
Tast overstijgt in deze performance de pure sensatie of de rol als medium. Kunsthistorica Monica Wagner omschrijft in haar befaamde ‘Das Material der Kunst’ de rol van tastzin bij Imponderabilia als ‘zintuig van het hele lichaam’ en ziet de aanraking van het naakte lichaam als materiaal. Tast, nog meer dan het oog, verleent het conceptuele en concrete gehalte van deze performance betekenis. De aanraking staat gelijk aan het overtreden van de eerder besproken (on)geschreven regels. Ook de relatie die tast aangaat met de andere zintuigen, met name zicht, is interessant. Het oog en de huid nemen dezelfde bron waar, namelijk de lijven van Abramović en Ulay, maar gaan er een ander verband mee aan. Tast neemt, anders dan bij Turrell [sic: dit is een ander hoofdstuk uit dezelfde scriptie] op het cruciale moment niet alleen de functie van de ogen over, maar neemt een plaats in die onafhankelijk is van het kijken en disproportioneel meer gewicht aan de ervaring geeft. Op het bekijken van een naakt lichaam rust immers niet zo’n zwaar taboe, ten eerste omdat er afstand is, ten tweede omdat het geen interactie vergt, gezien het feit dat de blik van de beschouwer geen effect heeft op het object van beschouwing (alleen tast is wederkerig, het zicht is dat nie). De bezitter van het aangeraakte lichaam (die gelijktijdig object en subject is) daarentegen zal dit contact hoe dan ook bemerken, zelfs als hij er geen blijk van geeft.
Ongetwijfeld zal ook geur een rol hebben gespeeld die bijdroeg aan het gevoel van opgedrongen en ongewenste intimiteit. Hiervan vond ik een enkele vermelding van iemand die het intiem vond de adem van een vreemde te ruiken.
‘Imponderabilia’ staat volgens de Van Dale voor die omstandigheden waarvan de waarde niet precies aan te geven is, maar die toch hun onmiskenbare invloed laten gelden. Een nadere beschouwing maakte het mogelijk de vinger te leggen op enkele van die hoedanigheden. Ze hebben alles met conditionering te maken en het doorbreken van taboes. Maar de meeste ongeschreven regels blijven toch onnavolgbaar. En dat draagt bij aan de schoonheid van dit werk.
Fragment van de documentatie van Imponderabilia (1977) in Bologna met Abramovic en Ulay. Uiterst links een unieke reactie: de bezoeker kijkt een van de performers in de ogen. Bron: WikiArt.
- Statistieken gebaseerd op analyse door Caro Verbeek van Ulay en Abramovic- Imponderabilia, Video in kleur, 52:16, collectie Eye
Dit blog is gebaseerd op een hoofdstuk uit mijn masterscriptie ‘Gelieve aan te raken – tastbare voorbeelden van tactiele kunst’, 2007, uva
Overige bronnen:
Gesprek met Bart Rutten, (voormalig) conservator Nieuwe Media in het Stedelijk Museum, 15-3-’09
Celant. G., Marina Abramovic: Public Body, 2001, p. 60.
Wagner, M.,Das Material der Kunst, 2001, pp. 276-277.
Futurist Scents 